Twórczości Feliksa Nowowiejskiego nie można oceniać w oderwaniu od czasu i miejsc, w jakich przyszło żyć kompozytorowi, tradycji, w której wyrastał oraz ludzi, których spotykał. Trudne jest oddzielenie doświadczeń twórcy od jego dzieła. Osobowość Nowowiejskiego i jego pełne zwrotów życie kształtowały i bezpośrednio przekładały się na jego twórczość. A przyszło artyście tworzyć w epoce wielkich przeobrażeń, pełnej indywidualności twórczych.
Styl kompozytora kształtował się od najmłodszych lat w domu rozbrzmiewały pieśni ludowe. Wychowanie w duchu religijnym i nauki pobierane w katolickiej szkole muzycznej w Świętej Lipce przyczyniły się do kontynuowania edukacji w kierunku muzyki sakralnej.
Dzięki studiom podjętym w Berlinie, Nowowiejski otrzymał szansę zdobycia nowych umiejętności oraz okazję do poznania europejskiej kultury muzycznej. Choć Berlin na przełomie XIX i XX wieku był światową metropolią i ważnym ośrodkiem uniwersyteckim, nie hołdowano tu nowatorstwu w sztuce, a stolicę Niemiec postrzegano raczej jako ostoję tradycjonalizmu. Nowowiejski dojrzewał w nurcie tradycyjnym. Wśród utworów powstałych podczas studiów przeważają kompozycje o typowo późnoromantycznej stylistyce. Przejawia się ona w obieranych formach (utwory z tego okresu cechują się większymi rozmiarami oraz bogatszą harmonią), w prowadzeniu linii melodycznej, w języku kompozytorskim (charakteryzującym się romantycznym patosem), a także w stosowaniu elementów programowych oraz folklorystycznych.
Na twórcy piętno odcisnęła również sytuacja polityczna kraju. Już przed I wojną światową styl kompozytorski Nowowiejskiego uległ pewnym zmianom, a odzyskanie przez Polskę niepodległości stało się inspiracją do tworzenia, a także motywacją do działania na rzecz kraju. Dojrzałość kompozytorska artysty kształtowała się poprzez działalność w licznych kręgach kulturalnych. Swoista świadomość twórcza związana z ówczesną sytuacją życiową kompozytora oraz poczuciem patriotyzmu pozwoliła mu na obranie zupełnie innego kierunku niż dotychczas, skierowanego na słuchacza i wykonawcę, nie zaś na sukces samego kompozytora.
Przynależność do organizacji międzynarodowych, możliwość uczestniczenia w koncertach o randze światowej, a także łatwiejszy dostęp do literatury europejskiej sprawiły, że pod koniec życia Nowowiejski otworzył się na nowe środki techniki kompozytorskiej. Choć język kompozytorski nie uległ większym przetworzeniom, zauważalna jest ewolucja w kształtowaniu formy, a także w stosowanych środkach, m.in. kompozytor wprowadził skalę całotonową, klastery, akordy dysonujące, stosował elementy improwizacyjne. Muzyka Nowowiejskiego nabrała powagi i duchowej głębi, stając się jego muzycznym testamentem. Wzbogacanie języka kompozytorskiego to cecha charakterystyczna dla twórczości Nowowiejskiego, którego technika podlegała raczej powolnej ewolucji niż radykalnym zmianom. Muzykę kompozytora można więc zaliczyć do twórczości tradycyjnej z elementami nowatorskimi, które ujawniły się zwłaszcza w ostatnim okresie twórczości.
Dorobek Nowowiejskiego obejmuje ponad 700 kompozycji wyróżniających się rozmaitością form i gatunków – od utworów solowych po dzieła sceniczne i symfoniczne, od pieśni i miniatur instrumentalnych po opery, balety, oratoria i symfonie. Niektóre utwory, w całości lub wybrane fragmenty, kompozytor wielokrotnie opracowywał na inne obsady wykonawcze, nadając im nową jakość i odrębną postać.
Twórczość Feliksa Nowowiejskiego zebrana i opisana w tece kompozytora została podzielona na cztery większe grupy. Trzy z nich wyznaczone zostały na podstawie obsady wykonawczej, natomiast czwarta zawiera informacje na temat utworów zaginionych i niekompletnych:
- utwory instrumentalne,
- utwory wokalno-instrumentalne,
- utwory chóralne a cappella,
- utwory wzmiankowane, niedokończone.
W grupie twórczości instrumentalnej liczącej ponad 100 utworów wyróżniamy: utwory orkiestrowe, kameralne i solowe.
Wśród dzieł orkiestrowych znajdują się cztery symfonie, w tym znana Symfonia IV op. 58 Symfonia Pokoju, poematy symfoniczne, m. in. Róże dla Safo op. 51 nr 1 i Ellenai op. 32 oraz dwa koncerty na instrument solowy i orkiestrę.
Utwory kameralne z kolei w większości obejmują kompozycje przeznaczone na instrument solowy z towarzyszeniem fortepianu lub organów, np. napisane na skrzypce Legenda op. 32 i Wizja.
Jeden z obszerniejszych działów w twórczości Nowowiejskiego stanowią utwory solowe przeznaczone na organy. Wymienić tu należy przede wszystkim dziewięć symfonii organowych. Zbiór zgromadzony w opus 45 postrzegany był przez Nowowiejskiego jako najcenniejsze dzieło w całym jego dorobku. Oprócz symfonii do utworów solowych na organy należą cztery koncerty na organy solo oraz poemat In Paradisum, a także szereg popularnych mniejszych utworów.
Wśród utworów instrumentalnych przeznaczonych na fortepian solo znajdują się jego najwcześniejsze kompozycje, krótkie utwory o charakterze tanecznym bądź marszowym, oraz utwory z późniejszego okresu twórczości, w tym Mazurki ze zbioru op. 20 nr 5 oraz Koncert na fortepian i orkiestrę op. 60 napisany w Krakowie podczas II wojny światowej.
W tece kompozytora najbardziej obszerną grupę stanowią utwory wokalno-instrumentalne. Zaliczamy do niej opery, oratoria, msze, kantaty, balety, utwory na głos/głosy solowe z towarzyszeniem instrumentów, kompozycje na chór z towarzyszeniem instrumentów, a także utwory na głos/głosy solowe, chór oraz zespół instrumentalny/orkiestrę bądź instrument towarzyszący. Znajdujemy tu najbardziej znane dzieła Nowowiejskiego.
Oratoria Nowowiejskiego przyniosły mu sławę i uznanie. Powrót Syna Marnotrawnego / Syn Marnotrawny op. 3 zapewniły kompozytorowi wygraną w konkursie im. Giacomo Meyerbeera. Quo Vadis? op. 30 stało się najsłynniejszym dziełem kompozytora poza granicami kraju i przyczyniło się do międzynarodowej sławy artysty.
Opera Legenda Bałtyku op. 38, która szybko zyskała tytuł polskiej opery narodowej oraz również oparte na motywach ludowych operę-balet Tatry (Leluja) i Malowanki ludowe op. 18 Balet- opera w jednym, akcie też cieszyły się wielkim uznaniem.
Twórczość wokalno-instrumentalna Nowowiejskiego obejmuje także cykl mszy o różnej obsadzie. Jednak najobszerniejszą kategorię w tej grupie stanowią utwory przeznaczone na głos/głosy solowe i fortepian. Zaliczają się do niej opracowania polskich kolęd, różne zbiory pieśni, między innymi Zakochani op. 51, kantaty, słynny utwór na chór z orkiestrą Ojczyzna, Psalm 136 (Jeruzalem) op. 18, a także pojedyncze utwory tworzone w różnych okresach działalności kompozytorskiej.
W trudnych dla Polski czasach utwory wokalne i wokalno-instrumentalne Nowowiejskiego były wielką podporą dla narodu polskiego krzepiąc serca jednocześnie przyczyniały się do ocalenia ojczystego języka i upowszechniania narodowej poezji To właśnie kompozycje przeznaczone na chór a cappella i utwory chóralno-instrumentalne oraz pieśni solowe (artystyczne, ludowe, kolędy) ilościowo stanowią znaczną część jego twórczości.
Feliks Nowowiejski położył nieocenione zasługi dla rozwoju muzyki chóralnej. Jego kompozycje stały się nieodłącznym elementem repertuaru wszystkich zespołów chóralnych. Podczas zawodów, konkursów i popisów utwory Nowowiejskiego były wykonywane najczęściej. W wielu utworach źródło inspiracji stanowiła tematyka narodowa i religijna. Do najważniejszych kompozycji z tej grupy zaliczyć można hymny powstałe na cześć regionów Polskich, m.in. Hymn Śląski, Hymn Pomorski oraz Hymn Rzeczypospolitej op. 38 nr 1 dedykowany narodowi polskiemu, zbiór Teka Białowieska op. 56 do tekstów polskich poetów (w tym Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej) oraz opracowania kolęd polskich i pieśni ludowych. Pieśni grupowane były w śpiewniki tematyczne, m.in. Śpiewnik górnośląski, 12 Kanonów Polskich op. 23 nr 1 czy Śpiewnik Morski – 34 pieśni op. 42.
Ostatnią grupę utworów Feliksa Nowowiejskiego stanowią utwory wzmiankowane, niedokończone. Do zaginionych kompozycji zalicza się m.in. Symfonię I h-moll op. 12, „Siedem barw Iris” i Uwerturą romantyczną. O wielu dziełach dowiadujemy się z notatek prasowych, programów koncertowych, a część utworów zachowało się we fragmentach, np. zbiór Teka kolęd – Szkice do pastorałek, dzięki którym można odczytać, iż kompozycja ta miała formę operową (podział na akty oraz sceny).
Obecnie znaczna część twórczości nadal pozostaje w rękopisach, znajdujących się w Bibliotece Raczyńskich oraz w Salonie Muzycznym Muzeum Feliksa Nowowiejskiego w Poznaniu.
Nowowiejski zajmuje ważne miejsce w historii muzyki polskiej XX wieku. Twórczość tak bogata i zróżnicowana doczekała się już za życia Nowowiejskiego szerokiego uznania publiczności, a także części krytyki. Wszechstronna działalność artystyczna kompozytora przyczyniła się do rozwoju życia kulturalnego Wielkopolski, a także do wzrostu zainteresowania społeczeństwa muzyką.
Z całą pewnością Feliks Nowowiejski wzbogacił polską literaturę muzyczną o dzieła wyjątkowe i należy go uznać za wybitną postać kultury muzycznej naszego kraju.
WYBRANE DZIEŁA FELIKSA NOWOWIEJSKIEGO
SYMFONIE
Symfonia II op. 52 Praca i rytm
Symfonia III op. 53 Symfonia Białowieska
Symfonia IV op. 58 Symfonia Pokoju
POEMATY SYMFONICZNE
Nina i Pergolesi op. 17 nr 2
Beatrycze op. 17 nr 1
Śmierć Ellenai op. 32
UWERTURY
Swaty polskie, Uwertura koncertowa
Syn Marnotrawny, Uwertura do oratorium op. 3
Uwertura „Legenda Bałtyku”, W zaklętym mieście Wineta op. 28
OPERA
Legenda Bałtyku op. 28
BALETY
Leluja (Tatry) op. 37
Malowanki Ludowe op. 18
ORATORIA
Quo vadis? op. 30
Znalezienie św. Krzyża op. 35
Powrót Syna Marnotrawnego / Syn Marnotrawny op. 3
UTWORY NA INSTRUMENT SOLOWY I ORKIESTRĘ
Koncert d-moll (Słowiański) op. 60
Koncert na wiolonczelę i orkiestrę op. 55
Légende op. 32
UTWORY ORGANOWE I FORTEPIANOWE
dziewięć symfonii organowych op. 45
cztery koncerty organowe op. 56 nr 1
In Paradisum / Elegie op. 61
Treny op. 20 nr 3
ballady, mazurki, tańce na fortepian
MSZE
Msza Gregoriańska
Msza Polska „BOGU RODZICA” op. 25 nr 5
Missa / Messe „Stella Maris” op. 49 nr 4
Missa „Christus – Spes mea” op. 46 nr 6
Missa de Lisieux op. 49 nr 2
Missa de Lourdes op. 49 nr 5
Missa Mariae Claramontanae op. 49 nr 1
Missa Pro Pace op. 49 nr 3
LIRYKA WOKALNA
Róże dla Safo op. 51 nr 1
Pamiętasz Janku op. 16 nr 2
Pod Niebem Persji op. 51 nr 7
Zakochani op. 51
Zgasły już… op. 26 nr 1
Noce op. 51 nr 5
kolędy koncertowe
UTWORY CHÓRALNE
Ojczyzna, Psalm 136 (Jeruzalem) op. 18
Teka Białowieska op. 56
Danae op. 29 nr 3
hymny
liczne pieśni kaszubskie, warmińskie, śląskie, wielkopolskie, podhalańskie
kolędy
